Podcastinterview op BNR Nieuws Radio met Gert-Jan Nabuurs, hoogleraar Europese bossen aan de Wageningen Universiteit
Hout kan een belangrijke rol spelen in verduurzaming van de bouw. Maar dan is duurzaam bosbeheer een voorwaarde. Waar moet de houtsector zijn hout vandaan halen en hoe kunnen de Europese bossen én ook de Nederlandse bossen een hoofdrol spelen?
Roelof Hemmen: Als u in de Nederlandse bossen wandelt, wat ziet u dan?
GJN: Mensen die met bosbeheer bezig zijn, kijken vaak omhoog, naar de kronen, hoe die zich tot elkaar verhouden. Daar kun je aan zien wat er in het bos gebeurt, hoe bomen groeien. Welke boom toekomst heeft, welke minder. Naar boven kijken vertelt ons hoe het bos groeit.
Hoe zie je dat aan de kronen, of een boom toekomst heeft?
De ene boom heeft een vollere kroon, staat goed in blad of in de naalden. Die zal goed groeien, is waarschijnlijk ook hoger dan de rest. Andere bomen staan eronder, hebben het moeilijker, want die krijgen minder zonlicht. Elke soort heeft z’n plek in het bos en ze verdringen elkaar, gaan een concurrentiestrijd met elkaar aan om water en licht.
Dus u houdt van bomen. Niet zozeer van alles wat er nog meer in het bos is.
Ik hou van alles in het bos, ook van de plantjes en de dieren. Ik ben opgegroeid in Overloon en woon daar nog steeds. Achter ons huis ligt behoorlijk veel bos, daar bracht ik vroeger al veel tijd door. Toen dacht ik: misschien moet ik boswachter worden. Da’s iets anders gelopen…
Hoe is het Nederlandse bos eraan toe?
We hebben 370.000 hectare bos in Nederland – dat is 10 of 11% van het totale landoppervlak. In Europese zin is dat heel weinig. Al ons bos is rond 1910/20 geplant en aangelegd, we hebben in Nederland geen oerbos. Het is destijds aangelegd om hout te produceren, daar was in Europa een groot tekort aan. We hadden veel arme heidegronden, die werden toen bebost. Inmiddels is dat bos ouder, de planten en dieren erin zijn waardevol, maar het staat wel onder druk. Nederland verdroogt, we hebben in 2018/19 hele droge zomers gehad en er zijn andere invloeden van buitenaf. Het bos wordt natuurlijk ouder en we hebben het een tijd beheerd door alleen te dunnen en uit te kappen, niet geïnvesteerd in toekomstige generatie van het bos.
Omdat het niet renderend was?
Houtproductie werd in jaren 80/90 niet als belangrijk gezien. Dus men meende: met alleen dunnen – hier en daar bomen eruit halen – krijgen wel weer een mooi nieuw bos, dan komt het wel goed. Houtproductie was bijna een vies woord in de jaren 80 en 90.
Het moest natuur zijn, maar dat is het dus nooit geweest. Het is gebouwd als productiebos. Dus het is niet goed beheerd en het verdroogt. Slecht vooruitzicht…
Het bos staat behoorlijk onder druk. In 2018 is het bos nauwelijks gegroeid, er is een behoorlijke sterfte onder diverse boomsoorten (fijnspar, lariks). We willen naar een bio-economie, bouwen met hout. Dat betekent ook dat je moeten investeren in het bos. Er moet wat gebeuren.
Hoe zit het in de rest van Europa?
De rest van Europa heeft een vergelijkbare bosgeschiedenis, er is nauwelijks oerbos. We hebben wel heel veel voor allerlei functies beheerd bos, ongeveer 35% Europese land is bedekt met bos. We hebben veel bos in Europa, dat proberen we multifunctioneel te beheren. Dus: én bio-diversiteit beschermen én een stuk houtproductie (wat belangrijk is voor Europa), recreatie, beschermen van steile hellingen, en bescherming tegen erosie. Dat multifunctionele is heel belangrijk in Europa.
Is dat een verstandige manier van bosbeheer? Moeten we terug naar uitgebreide productiebossen? Zoals in Scandinavië? Daar komt er geen einde aan…
We moeten in Europa nadenken over scheiding van functies: waar zet ik productiebossen neer, waar ga ik terug naar oerbos? Duidelijke keuzes maken is nodig
Bouwen in hout biedt echt kansen, is dat de toekomst?
Jazeker, dat heeft heel veel voordelen. Het kan in allerlei vormen: houtskeletbouw, trappen, kozijnen, gevelbekleding, of de nieuwe manier van bouwen met kruislaagbouw – dat heeft heel veel toekomst. Er zijn allerlei voordelen. Je spaart er beton en staal mee uit, en je bespaart zo uitstoot van CO2. De boom legt CO2 ook nog eens langere tijd vast, dus je hebt dubbel rendement. Als je bos goed beheert, hou je de hele cyclus in stand: zowel bouwen met hout als een goed bos hebben.
Hoe komen we aan al dat hout?
Da’s zeker geen probleem. De 160 miljoen hectare bos in Europa groeit altijd. Er groeit jaarlijks 800 miljoen kubieke meter hout bij. We oogsten op dit moment ‘maar’ 500 miljoen kuub. Voor papier, bouwen, karton, wc-papier… honderden producten komen uit het Europese bos. Die ruimte (300 miljoen kuub) kunnen we natuurlijk niet allemaal oogsten, maar er is wel genoeg ruimte voor bouwen met hout. 300 Miljoen kuub is een enorme berg hout.
Wat doen we nu met die 300 miljoen kuub?
Die blijft nu staan. Het bos wordt steeds dichter en zwaarder. We bouwen jaarlijkse per hectare een paar extra kuub hout op.
Is dat goed of slecht?
Het is niet zo zwart/wit. Bos kan het lang volhouden om steeds meer hout op te bouwen, maar bereikt uiteindelijk een maximum. Dan waait het om, is zwaar, wordt windgevoelig, wordt oud, bij een droog jaar komen er kevers… dan raak je het bos kwijt. Het is dan nog steeds bos, maar omgewaaid.
Is dat slecht bosbeheer?
Multifunctioneel bosbeheer betekent dat we ook oud bos willen hebben met dood hout. Maar je wilt een balans. We kunnen meer gaan oogsten zonder schade te doen aan het bos.
Kan Nederland in de eigen houtbehoefte voorzien?
Dat is vrijwel onmogelijk. Er wordt nu 1,5 miljoen kuub geoogst in het Nederlandse bos, dat is 10% van onze consumptie. Dat gaan we met ons kleine stukje bos nooit dekken. Maar dat betekent niet dat je helemaal niks kunt doen. Je kunt wel investeren in bos, in beter bosbeheer, daarmee de houtoogst wat omhoog krikken. Je zou best naar 2 miljoen kuub houtoogst of iets meer kunnen stijgen.
U pleitte een jaar of wat geleden voor nog een keer de Veluwe aan bos planten.
In 2016 hebben we met de sector het ‘actieplan bos en hout’ gelanceerd. In de media was er vooral aandacht voor de 100.000 extra hectare bosuitbreiding die erin stond. Daar werd wisselend op gereageerd. Nu, met het klimaatakkoord, zijn we bezig met klimaatpilots, we brengen nieuwe bosuitbreiding tot stand, zijn het huidige bos aan het verbeteren met nieuwe boomsoorten. Dus het actieplan is in zekere zin in werking gezet.
Halen we die 100.000 hectare?
Het klinkt als heel veel, de media deden voorkomen alsof half Nederland dan uit bos zou bestaan, maar bedenk: 100.000 hectare is maar 2% van het Nederlandse landoppervlak. Dus de omvang valt mee.
Door klimaatverandering sterven Nederlandse soorten uit, hoe verandert het bos daardoor?
Dat blijft lastig voorspellen. Er worden nu boomsoorten uit Midden-Frankrijk hier geplant, zoals tamme kastanje, boomhazelaar en esdoorn. Die hebben een iets zuidelijker herkomst, kunnen beter tegen droogte en hogere temperaturen, ze zijn iets beter aangepast aan de nieuwe omstandigheden.
Eerder deze week was hier Floris Alkemade, rijksbouwmeester, die zei: eigenlijk zouden de boeren meer aan bosbouw moeten doen. Dan maken we hout en verminderen de landbouw en bijbehorende schadelijke effecten. Ziet u daar iets in?
Dat kan voor sommige boeren een weg zijn, dat wordt ook getest in pilots. Agro forestry (bosbouw met landbouw combineren) valt heel goed in de landbouwsector. Vooral voor kleinere bedrijven, die minder toekomst zien in traditionele landbouw, die zoeken naar nieuwe vormen van inkomsten. Daar kan agro forestry een oplossing voor zijn.
Met de nadruk op combinatie, dus: niet hier boerenkool en daar bos, maar een hybride. Voedselbos heet dat geloof ik?
Voedselbos is een vorm daarvan. De grondprijs in Nederland is heel hoog, bos groeit langzaam, het is dus een langetermijninvestering. Dat kan bij hoge grondprijzen bijna niet. Daarom is combinatie met landbouw of waterberging (in rivierdalen) beter.
Niet op specifieke landbouwgrond. Die kost 60.000 euro per hectare, bos 7.000.
Ontwerper Piet Hein Eek stelt een vraag: we verspillen nog veel hout. Komt er een natuurlijk punt dat hout zo schaars is dat we de werkelijke waarde zullen inzien en er beter mee omgaan?
Dat is lastig. We moeten ons realiseren dat er gigantisch veel bos is in de wereld. Je ziet natuurlijk wel de enorme bosbranden, dus Nederlanders denken dat we het laatste bos in de wereld aan het kappen zijn. Dat is niet het geval. Er is gigantisch veel bos in de wereld. Het is wel een industrie van grote volumes, we gebruiken veel papier en karton en dat is ook prima. Het is een hernieuwbare grondstof, die altijd in grote volumes aanwezig zal zijn. In grote gebieden in de wereld wordt duurzaam bosbeheer toegepast: Europa, VS, Canada Australië, China… gigantische gebieden waar duurzaam bosbeheer wordt uitgevoerd. Dat bos blijft dus in stand.
Hout raakt dus niet op?
Nee.
Moeten we ons dan geen zorgen maken over de Amazone?
Ja, zeker wel. Van de bestaande grote areale oerbosgebieden moeten we afblijven: Congo, midden-Afrika, de Amazone, midden-Canada, midden-Rusland. De beelden van de Amazone hebben echter vooral te maken met meer vraag naar landbouwgebied, sojateelt etc., de vraag naar voedsel, waardoor er gekapt wordt.
Is dat erg?
Ja, dat is wel erg. We hebben niet veel oerbos meer, dat hebben we ook niet nodig voor houtproductie, dus daar moeten we van afblijven.
U bent hoofdauteur van het hoofdstuk landbouw en bosbouw van het 6e IPCC-rapport van de VN over hoe we de klimaatverandering kunnen stoppen. Kunnen we de temperatuurstijging van de aarde onder de 1,5 graad houden die de belangrijke scheidslijn tussen ramp en voortbestaan schijnt te zijn?
Dat wordt ontzettend moeilijk. In de wandelgangen is dat doel al min of meer opgegeven.
Het wordt waarschijnlijk 3 graden in 2050. Hoe erg is dat voor het bos?
Plus 3 graden wereldwijd gemiddeld is een enorme verandering. In het Middellandse Zeegebied komt dat in de zomer op plus 5/6 graden, met pieken van plus 8/9. Dat is een enorme verandering. Dat betekent dat het in Zuid-Frankrijk 50 graden wordt. Dat is rampzalig voor het bos.
Is het bos dan weg in 2050 of niet lang daarna? Het bos zoals we het nu kennen? Misschien ook in Scandinavië, Duitsland, Nederland…
Ja, dat klopt.
Esdoorns en boomhazelaars helpen dan niet?
Bosgroei in het Middellandse Zeegebied tot zuidkant Alpen is dan vrijwel onmogelijk. Bij ons staat er dan een ander bos, het bos uit de zuidelijke streken.
Wat betekent dat voor de ambitie om veel hout te verbouwen? Het raakt dus tóch op.
Aan de ene kan heeft bos last van klimaatverandering, maar het kan ook bijdragen aan de oplossing. We moeten investeren in bos en meer bouwen met hout, zodat je beton, staal, aluminium uitspaart. Dan bespaar je CO2 emissie. Dan is het ook een stuk van de oplossing.
Daar denkt u over na: hoe planten we meer bomen, meer bos?
Dat bekijken we nu. In mijn hoofdstuk zitten 15 mensen, zowel uit landbouw, ontwikkelingslanden, bosbouwsector. We reviewen de literatuur – wat is de stand van kennis: wat kunnen we het beste doen in Zuid-Amerika, Afrika, in Rusland om de landbouw- en bosbouwsector te laten bijdragen aan de oplossing voor de klimaatverandering.
Temperatuurverhoging verandert het spectrum. Wat moeten we dan nu doen? Frans Timmermans zegt: veel bossen aanplanten. Hoe dan? En kan dat zomaar? Wat moet ervoor gebeuren?
Tijdens zijn lezing onlangs in Ottersum, vlakbij mijn, huis heb ik gevraagd aan Timmermans: hoe moet dat verder met het herbebossingsprogramma? Hij was heel gedreven. Had goede, concrete doelen. Voor het gemeenschappelijk landbouwbeleid wordt elke zeven jaar het budget vastgesteld. De nieuwe periode begint in 2021: daarin wordt veel gemeenschappelijk landbouwbeleidsgeld geoormerkt aan klimaatmaatregelen. Emissies verminderen in landbouw, maar ook bosaanleg en – verbetering financieren we daarmee.
Vermindering landbouw ook?
Ik ben niet van landbouwsector, maar we moeten allemaal eten, er komen steeds meer mensen bij (binnenkort 9 miljard). We moeten dus blijven investeren in goede landbouw. Sommige signalen gaan naar duurzame intensivering van landbouw. Dat klinkt in Nederlandse oren wellicht vreemd, maar in grote delen van de wereld is er sprake van excessieve vormen van landbouw, met wat koeien op grote grasvlaktes. Bij duurzaam intensiveren kun je emissies omlaag krijgen en maak je tegelijk ruimte vrij voor bosaanleg of bio-energieplantages. Dat is de insteek die je mondiaal nodig hebt.
Hoeveel meer bos krijgen we dan? Wat zei Timmermans waar u blij van werd?
We hebben ongeveer 160 miljoen hectare bos in Europa, dat is zo’n 35% van het landoppervlak. Er kan 30-40 miljoen hectare bij zonder in problemen te komen met landbouw. Marginale landbouwgronden zijn er ook in Europa, waar wat geiten overheen lopen. In gebieden in Roemenië, Bulgarije, Polen, midden-Italië en midden-Spanje. Daar kun je ruimte maken voor bosuitbreiding.
Willen landeigenaren dat?
Van die vorm van marginale landbouw wordt niemand beter, het heeft geen toekomst. Die gebieden op het platteland in oost- en zuid-Europa lopen leeg, daar wordt niemand beter van. Landbouw duurzaam intensiveren én op de vrijgekomen landbouwgronden beter investeren.
Dat duurt lang. En is het duur.
Ja. Processen veranderen op het platteland en in bosbeheer duren lang. Toch moeten we het doen. Bosbouw is iets van de lange termijn, we zijn gewend 60 jaar vooruit te denken, dus in onze ogen is het eigenlijk niet zo lang.
Vanuit het oogpunt van het klimaat is dat wel lang.
Deze sector, landbouw en bosbouw, kan maar deel van de Parijs-doelen bereiken, en toch moet je wel iets doen aan co2-emissies. We moeten de CO2-emissies van het verbranden van fossiele brandstoffen verlagen.
Wat we dan doen: hout verbranden in energiecentrales. Biomassa noemen we dat dan. Er is veel discussie over. Het zou slecht zijn voor het milieu. Het is onzin om hout uit Amerika te halen om hier te verbranden…
Zo genuanceerd mogelijk: als wij gaan bouwen met hout en investeren in bos, dan gaan we bomen verzagen. Daarvan worden planken gemaakt, waarbij zaagafval ontstaat. Dat kun je weer heel goed gebruiken voor bio-energie. Als je uit een hectare bos de goede bomen voor de zagerij haalt, hou je ook een behoorlijk volume bomen over van slechte kwaliteit. Het zijn geen slechte bomen, maar ze zijn niet geschikt voor de zagerij. Dat deel kun je wel gebruiken voor papier of voor bio-energie. Als een deel van de oplossing. Biomassa hoort bij de oplossing.
Grote energiebedrijven willen er niet mee verder. Is de discussie dan giftig geworden?
Ja, die is zwart-wit. Dan denken ze: dan maar niet, dan gaan we weer kolen stoken, dat is het alternatief. Onze energieconsumptie is zo enorm – natuurlijk moeten we wind- en zonne-energie hebben, maar dat dekt maar klein stukje van onze energiebehoefte. Zon en wind produceren alleen elektriciteit en dat is maar klein stukje van onze totale energieconsumptie.
Ergert u zich als wetenschapper aan de factfree-discussies over dit onderwerp?
Iedereen mag zeggen wat-ie ervan vindt, we leven gelukkig in een vrij land. Alleen: tegenstanders van bio-energie hoeven blijkbaar niet met data of gegevens te komen. Ze laten bijvoorbeeld een foto zien van een gekapt bos in zuidoosten van de VS, maar diezelfde foto werd acht jaar geleden al in Brussel gebruikt. Nu duikt hij weer op. Dan denk je wel: wat is hier aan de hand?
Geschiedvervalsing? Er wordt ook wel gekapt. In Roemenië, waar het laatste oerbos van Europa staat, schijnt illegaal in gekapt te worden. In Brazilië, de Amazone, wordt de biodiversiteit vernietigd omdat mensen soja willen verbouwen of zelf willen eten. Dat is toch wel erg?
Dat is zeker erg, de Nederlandse houtsector distantieert zich hier dan ook volledig van. De Nederlandse houtsector doet er alles aan om alleen duurzaam geproduceerd hout te importeren. Ongeveer 95% van de houtsoorten komt aantoonbaar uit duurbaar beheerde bossen met certificering. Het aandeel in tropisch hout is wat lager, maar ook daar stijgt het aandeel duurzaam geproduceerd snel.
U steekt uw hand in het vuur voor de Nederlandse sector?
Ja. De Nederlandse sector doet er alles aan om de hele keten, we noemen dat chain of custody, met certificeringscertificaten, zo goed mogelijk voor elkaar hebben.
U bent wetenschapper, maar wat voelt u als bosliefhebber bij de achteloosheid waarmee we vaak met natuur omgaan?
We mogen hier en daar best bos kappen als we dat duurzaam doen. Ingrijpen, daar heb ik geen moeite mee. Bosbouw is voor lange termijn. Je wilt bos verbeteren en in stand houden. In sommige gebieden op de wereld gaat het bosbeheer inderdaad niet goed. Dat doet wel veel pijn. In de Amazone, in Afrika, en zeker waar het samenhangt met samenlevingen waar mensen enorm afhankelijk zijn van natuurlijke hulpbronnen, voor brandhout bijvoorbeeld. Het is niet zozeer achteloosheid wat ze daar doen, maar we moeten die samenlevingen verbeteren en ontwikkelen en daarmee het gebruik van de natuurlijke hulpbronnen.
Als u zegt: dat is pijnlijk. Wat voelt u dan?
Dat doet me veel verdriet, als je de beelden ziet.
En in Nederland, ziet u dan iets waarvan u denkt: dit doen we slecht, waarom doen we dit zo?
Dit voorjaar was in de media dat Nederland ontbost, op sommige plekken – dat had te maken met het programma aanpak stikstof – wil men terug naar heidevelden en stuifzanden. Dat is een ridicule maatregel. Dat doet pijn. Je gaat dan terug naar een systeem van de Middeleeuwen, naar een totaal gedegradeerd heide-stuifzandgebied. Wat ben je dan aan het doen? Dat had te maken met o.a. programma aanpak stikstof: als we bos weghalen, het hele strooisel weghalen, dan halen we stikstof weg, dat telde mee op de stikstofbalans.
Hoe verwijder je stikstof als je een boom weghaalt?
In de bovenlaag van de bodem en beetje in bomen zelf zit stikstof. Als je dat verwijdert, composteert, verwijder je stikstof uit het systeem. En dat telde in het programma aanpak stikstof.
Wat vindt u daarvan?
Ridicuul. In percentages ontbossing was Nederland nog slechter bezig dan Brazilië.
Hoe komt dat? Wat is het systeem dat zo’n idee voortbrengt?
Dat heeft niks te maken met bouwen met hout of goed bosbeheer. Dat komt voort uit boekhoudkundige regelgeving – als ik hier wat stikstof weghaal, kan ik het elders meer uitstoten – het is politiek en sommige natuurbeheersorganisaties (natuurmonumenten bijvoorbeeld) willen terug naar het oude heidesysteem. Daar zitten natuurlijk wel bepaalde planten en dieren die niet in een bos voorkomen, maar ja. Ridicuul.
U heeft een horizon van 60 jaar – zo snel groeit een boom – maar politici slechts een paar jaar, door het systeem waarin zij werken. Is dat een van de problemen? Zo kunnen ze problemen niet oplossen.
Dat heeft er zeker wel mee te maken. Elke 3-4 jaar zijn er verkiezingen en dat soort tijdshorizonten, daar durft men niet overheen te kijken. Nederland heeft wel een heel goed klimaatakkoord, dat kijkt wel iets verder. De EU wil ook nog wel bewegen, Timmermans wil een nieuwe klimaatwet, maar… in de daadwerkelijke uitvoering stokt het nog vaak.
Welke belangrijke lessen kun je leren van een bos?
We hebben maar één aarde waarop we met z’n allen op wonen, met 9 miljard mensen. We worden steeds afhankelijker van natuurlijke hulpbronnen (bossen, landbouw), we willen van fossiele brandstoffen af. Dat moeten we goed samen beheren, ook op lange termijn verbeteren en investeren. Kortetermijnwinsten (politieke horizonten) daar moeten we overheen, daar moeten we vanaf.
Het mooie is: het bos is een machientje, dat zichzelf steeds weer reproduceert.
Ja, zeker. Bomen groeien bijna vanzelf, er is slechts een beetje input en beheer nodig. Bossen zijn een belangrijk onderdeel daarin.
Heeft u een houten huis?
Nee, wel een houten kippenhok.
Heeft u ambitie om een houten huis te bezitten?
We wonen nu in het buitengebied in een jaren 50 huis met zonnepanelen, maar wie weet als we ooit naar een dorp gaan en iets nieuws bouwen…